Bữa ăn gia đình - Nơi nuôi dưỡng sự gắn bó, thấu hiểu

Ảnh: Dragon Images

Theo Báo cáo Hạnh phúc thế giới năm 2025, việc chia sẻ bữa ăn cùng với người khác đang trở thành một trong những chỉ số có tính dự báo cao cho mức độ hạnh phúc, bên cạnh chỉ số về việc làm và thu nhập. 

Từ góc nhìn nhân học và xã hội học, bữa cơm gia đình là một trong những biểu hiện quan trọng nhất của "văn hóa ứng xử nội bộ" trong mỗi gia đình. Bữa ăn là lúc các thành viên - từ ông bà, cha mẹ tới con cái - cùng hiện diện và chia sẻ, không chỉ món ăn mà còn cảm xúc, thông tin và quan điểm sống…

Trong khảo sát của Viện Nghiên cứu gia đình và giới (2022), hơn 76% người được hỏi cho rằng “bữa cơm là thời điểm thuận lợi nhất để trò chuyện với người thân trong ngày”. Điều này cho thấy, bữa cơm không chỉ là một khoảnh khắc ăn uống mà còn là nơi thiết lập sự kết nối cảm xúc - điều rất cần thiết trong xã hội hiện đại vốn thiếu sự gắn bó nhưng thừa sự cô đơn, lẻ loi. Các chuyên gia tâm lý học gia đình khẳng định: bữa cơm tạo điều kiện để cha mẹ thể hiện sự quan tâm đến đời sống tinh thần của con cái và ngược lại. Đây là cơ hội để con cái, nhất là trẻ em cảm nhận mình được lắng nghe, được quan tâm - yếu tố rất quan trọng của sức khỏe tinh thần và phát triển nhân cách.

Từ những chia sẻ đời thường, những câu chuyện đôi khi vui vẻ, vu vơ, bữa cơm trở thành không gian giao tiếp an toàn, gần gũi, cảm xúc - điều mà nhiều trẻ em hiện nay đang thiếu vắng khi các em dành phần lớn thời gian tiếp xúc với điện thoại, máy tính bảng, trí tuệ nhân tạo thay vì người thân. Cũng chính tại mâm cơm gia đình, trẻ em học được các kỹ năng mềm: lắng nghe, chờ đợi lượt nói, thể hiện sự kính trọng người lớn, biết quan tâm chia sẻ với người khác. Một số quy tắc khi ăn không hề cứng nhắc, lỗi thời mà có tính giáo dục cao, rất có ý nghĩa đối với việc hình thành chuẩn mực đạo đức, tác phong, ứng xử xã hội của mỗi con người. Bữa cơm, do đó, không chỉ là nơi tái tạo sức lao động mà còn là môi trường học làm người - điều mà các mô hình giáo dục hiện đại khó có thể thay thế hoàn toàn.

Nghiên cứu cho thấy, các bữa ăn quy tụ nhiều thành viên có thể kích thích hệ thống endorphin của não, tạo nên sự gắn kết, tin tưởng và vui vẻ. Trải nghiệm ăn uống chung có thể giúp giảm cảm giác cô đơn, buồn bã và đau khổ về mặt cảm xúc ở người lớn tuổi, góp phần cải thiện sức khỏe tinh thần. Tương tự như vậy, một nghiên cứu gần đây được công bố trên Clinical Nutrition cho thấy, những thanh thiếu niên thường xuyên chia sẻ bữa ăn với người khác ít có triệu chứng căng thẳng, lo lắng và trầm cảm hơn so với những người bạn cùng trang lứa thường xuyên ăn một mình.

Nhưng cùng với sự thay đổi của lối sống hiện đại, những bữa ăn vội vã, ăn một mình ngày càng phổ biến. Xu hướng sống độc thân khiến cho việc ăn uống cùng nhau trở nên xa xỉ với không ít người. Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh, nhịp sống gấp gáp và cấu trúc gia đình đang thay đổi (tăng số lượng gia đình hạt nhân, cha mẹ đơn thân, hoặc cha mẹ đi làm xa), bữa ăn chung dần trở nên hiếm hoi, ít thành viên hơn. 

Theo khảo sát của Nielsen năm 2021, chỉ khoảng 45% gia đình Việt duy trì bữa ăn tối chung ít nhất 5 lần mỗi tuần. Việc mỗi thành viên ăn riêng, sống riêng có thể khiến gia đình trở thành một không gian cùng tồn tại nhưng không tương tác, làm suy giảm khả năng kết nối và chia sẻ. Nếu không kịp thời tái thiết văn hóa bữa cơm, những khoảng trống trong giao tiếp sẽ được lấp đầy bởi công nghệ, nhưng thiếu sự ấm áp và định hướng giá trị. Trong những thập kỷ gần đây, cuộc cách mạng số, cùng với đại dịch COVID-19, đã đẩy nhanh việc biến những bữa ăn ngày càng trở thành nhu cầu thoáng qua giữa áp lực công việc, sự phân tán chú ý đến từ mạng xã hội.

Những mô hình từ khắp thế giới đã cho thấy: Dù văn hóa khác biệt, nhưng mọi dân tộc đều nhận ra tầm quan trọng của bữa ăn trong việc kết nối các thế hệ. Ở Hoa Kỳ, ý tưởng biến bữa ăn gia đình trở thành “điểm neo” văn hóa bắt đầu hình thành vào thế kỷ 19, khi các hộ gia đình trung lưu chấp nhận giờ ăn như một phần của lý tưởng gia đình. Các chương trình truyền hình cũng được xem là góp phần vào việc xây dựng, quảng bá hình ảnh gia đình quây quần tụ họp cùng ăn như một chuẩn mực. 

Ở Kyoto và Hiroshima (Nhật Bản), chính quyền hỗ trợ tổ chức “bữa cơm ba thế hệ” tại cộng đồng hoặc trung tâm văn hóa hằng tháng, nơi cả gia đình và hàng xóm cùng nấu ăn, cùng dùng bữa. Ở các vùng nông thôn và ngoại ô Italia, bữa trưa Chủ nhật là thời khắc thiêng liêng, tạo nên văn hóa mang tên “pranzo”. Nhiều gia đình ba thế hệ tụ họp tại nhà ông bà để dùng bữa trưa thịnh soạn, kéo dài tới 2-3 giờ, với nhiều món ăn truyền thống như mì Ý, thịt hầm và rượu vang. Chính phủ Italia còn tài trợ cho các chương trình dạy nấu ăn cho trẻ em tiểu học do ông bà đảm nhận - gọi là “Cucina della Nonna” (Bếp của bà) - để truyền lại kỹ năng và văn hóa nấu nướng. Tại Thụy Điển, chính phủ và các tổ chức phi lợi nhuận triển khai mô hình “Matlag”, nghĩa là nhóm ăn chung. Những người trẻ, trung niên và người già được khuyến khích đăng ký thành nhóm 4-6 người từ các thế hệ khác nhau để cùng nấu và ăn mỗi tuần một lần. Nghiên cứu năm 2020 từ Đại học Stockholm cho thấy mô hình này giúp giảm 35% cảm giác cô đơn ở người cao tuổi và cải thiện kỹ năng nấu ăn, giao tiếp ở thanh thiếu niên.

Ngày 28/6 hằng năm được chọn là Ngày Gia đình Việt Nam, để gia đình thực sự là tổ ấm đúng nghĩa cần có những đôi tay chung sức gây dựng, trong đó có việc cùng nhau làm nên những bữa cơm đoàn viên, kết nối yêu thương. Hãy tạm gác lại sự phụ thuộc về công nghệ, áp lực công việc, những thú vui giải trí ngoài xã hội để dành thời gian về nhà ăn cơm và tận hưởng những giá trị vô cùng ý nghĩa với sức khỏe thể chất, tinh thần mà bữa cơm gia đình mang lại.