Ngày Tam phục là ngày gì?

Ngày Tam phục không phải là một khái niệm xa lạ, đặc biệt với những người quen thuộc với cách tính thời tiết theo lịch âm. Tam phục là khoảng thời gian được cho là nóng nhất trong năm, thường kéo dài từ giữa mùa hè, gắn liền với sự thay đổi của thiên nhiên và đời sống con người. Đây không chỉ là một hiện tượng tự nhiên mà còn mang trong mình những ý nghĩa văn hóa, tín ngưỡng sâu sắc, phản ánh cách người xưa ứng xử với môi trường xung quanh.

Nguồn gốc của ngày Tam phục

Tam phục bắt nguồn từ văn hóa cổ đại, dựa trên hệ thống lịch pháp âm dương và sự quan sát thiên văn. Theo cách tính này, Tam phục là ba giai đoạn nóng nhất trong năm, được chia thành Sơ Phục, Trung Phục và Mạt Phục. 

Mỗi "phục" kéo dài khoảng 10 ngày (trừ một số năm đặc biệt, Trung phục có thể dài hơn), tổng cộng khoảng 30 đến 40 ngày. Thời điểm này thường rơi vào khoảng tháng 6 đến tháng 8 Dương lịch, trùng với mùa hè oi bức ở khu vực Đông Á, trong đó có Việt Nam.

Cụ thể, ngày bắt đầu của Tam phục được tính dựa trên Can Chi – hệ thống thiên can và địa chi trong lịch âm. Sơ phục thường bắt đầu vào ngày "Canh" thứ ba sau tiết Hạ chí (khoảng giữa tháng 6 Dương lịch), Trung phục là ngày "Canh" thứ tư, và Mạt Phục bắt đầu từ ngày "Canh" đầu tiên sau tiết Lập thu (đầu tháng 8). Đầu tiên mở lịch và tìm ngày Hạ chí. Trong các ngày sau đó cần tìm các ngày có chữ đầu là Canh, cứ 10 ngày liên tiếp lại có một ngày Canh. Ngày Canh thứ ba tính từ tiết Hạ chí chính là Sơ phục, ngày Canh thứ tư sau Hạ chí là Trung phục. Muốn tìm nốt ngày phục thứ 3 cần tìm đến tiết Lập thu: Ngày Canh đầu tiên xuất hiện ở sau tiết Lập thu sẽ là ngày Mạt phục.

Cách tính này tuy phức tạp nhưng đã được người xưa lưu truyền qua nhiều thế hệ, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống nông nghiệp.

"Phục" có nghĩa là "nằm im, ẩn mình", chỉ hiện tượng âm khí bị dương khí áp xuống mặt đất. Điều này cũng ám chỉ sự oi bức của thời tiết khiến con người và vạn vật dường như phải "trốn" khỏi cái nóng gay gắt. Trong ba giai đoạn, Trung phục là lúc nhiệt độ thời tiết nóng bức nhất. Trong Tam phục có hai tiết khí khác của mùa hè chính là Tiểu thử và Đại thử đều đại diện cho thời tiết khắc nghiệt với nhiệt độ cao trong mùa hè.

Đây cũng là thời kỳ mà thiên nhiên như "thử thách" sức chịu đựng của con người, đòi hỏi sự thích nghi và chuẩn bị kỹ lưỡng.

Ý nghĩa của Tam phục trong đời sống

Tam phục không chỉ đơn thuần là một khái niệm thời tiết mà còn mang ý nghĩa sâu xa trong đời sống tinh thần và thực tiễn của người xưa. Với một đất nước có nền kinh tế nông nghiệp lâu đời như Việt Nam, thời tiết đóng vai trò quan trọng trong việc quyết định mùa màng. Giai đoạn Tam phục thường là lúc cây lúa đang phát triển mạnh, nhưng cũng dễ bị ảnh hưởng bởi hạn hán hoặc sâu bệnh do nhiệt độ cao. Người nông dân xưa thường dựa vào khoảng thời gian này để điều chỉnh công việc đồng áng, chăm sóc cây trồng sao cho phù hợp.

Bên cạnh đó, Tam phục còn gắn liền với quan niệm về sức khỏe con người. Theo y học cổ truyền Đông Á, mùa hè là thời điểm dương khí trong cơ thể mạnh nhất, nhưng cũng dễ mất cân bằng nếu không biết giữ gìn. Cái nóng oi ả có thể khiến cơ thể mệt mỏi, mất nước, thậm chí sinh bệnh. Vì vậy, người xưa thường có những cách ứng phó riêng để bảo vệ bản thân trong giai đoạn này.

Trong văn hóa Việt Nam, Tam phục không có những nghi lễ chính thức hay ngày lễ lớn như Tết Nguyên đán, nhưng nó lại gắn liền với nhiều thói quen sinh hoạt và ẩm thực độc đáo. Một trong những phong tục phổ biến nhất là ăn các món giúp thanh nhiệt cơ thể. Điển hình là món cháo đậu xanh, được nấu từ đậu xanh, gạo nếp và đôi khi thêm lá dứa để tăng hương vị. Người Việt tin rằng đậu xanh có tính mát, giúp giải độc, hạ nhiệt và bổ sung năng lượng trong những ngày nóng bức.

Ngoài ra, một món ăn khác cũng rất được ưa chuộng là nước sâm bổ lượng – một loại nước giải khát làm từ các nguyên liệu như nhãn nhục, hạt sen, táo tàu, rong biển và đường phèn. Đây không chỉ là thức uống ngon miệng mà còn là bài thuốc dân gian giúp cơ thể khỏe mạnh, chống lại cái nóng của Tam phục.

Về sinh hoạt, người Việt xưa thường hạn chế ra ngoài vào giờ nắng gắt, đặc biệt là giữa trưa. Họ tìm bóng mát dưới mái hiên, cây đa, hoặc nghỉ ngơi trong nhà để tránh bị say nắng. Trẻ em được khuyến khích chơi trong nhà, còn người lớn thì tranh thủ làm những công việc nhẹ nhàng như đan lát, sửa chữa nông cụ.

Ngày nay, với sự phát triển của khoa học và công nghệ, ảnh hưởng của Tam phục dường như không còn quá khắc nghiệt như trước. Máy điều hòa, quạt điện và các thiết bị hiện đại đã giúp con người dễ dàng vượt qua cái nóng mùa hè. Tuy nhiên, khái niệm Tam phục vẫn tồn tại trong đời sống, đặc biệt ở các vùng nông thôn, nơi người dân vẫn giữ thói quen ăn uống và sinh hoạt theo mùa.

Hơn nữa, trong bối cảnh biến đổi khí hậu, Tam phục đôi khi trở thành lời nhắc nhở về sự thay đổi của thiên nhiên. Nhiệt độ ngày càng tăng cao, những đợt nắng nóng kéo dài hơn khiến con người phải suy nghĩ nghiêm túc hơn về việc bảo vệ môi trường và thích nghi với điều kiện sống mới.

Ngày Tam phục không chỉ là một khái niệm thời tiết mà còn là một phần của văn hóa, lịch sử và lối sống của người Việt. Từ nguồn gốc xa xưa đến những phong tục giản dị, nó thể hiện sự gắn bó giữa con người và thiên nhiên, giữa truyền thống và hiện đại. Dù thời gian có thay đổi, ý nghĩa của Tam phục vẫn còn nguyên giá trị, như một lời nhắc nhở về sự kiên nhẫn, thích nghi và trân trọng những giá trị giản đơn trong cuộc sống.