Mâm cơm gia đình Việt xưa và nay

Giữa nhịp sống hối hả, nơi điện thoại thay tiếng gọi nhau về ăn cơm, nơi bàn ăn trở thành điểm dừng chân vội vã giữa ca làm và giờ học thêm, 'mâm cơm gia đình' dường như đang lui dần khỏi trung tâm của đời sống. Nhưng bất chợt một khoảnh khắc trống trải, khi lòng ta khẽ chùng lại, có ai đó chợt nhớ về mùi khói bếp, nhớ vị mặn mòi của đĩa tép rang, nhớ tiếng lách cách bát đũa xoong nồi của những ngày chưa xa...

Đó là mâm cơm gia đình, nơi không chỉ có món ăn, mà còn có tình thương và cả những bài học đầu đời về đạo lý làm người. Ở đó, từng câu chuyện nhỏ được chia sẻ, từng ánh nhìn trao nhau trong bữa ăn trở thành sợi chỉ kết nối vô hình nhưng bền chặt, tạo nên 'nếp nhà' - thứ tài sản quý giá nhất mà người Việt bao đời gìn giữ qua mỗi bữa cơm sum vầy.

Xưa: Mâm cơm đạm bạc nhưng giàu tình thương, đậm nếp nhà

Từ bao đời nay, mâm cơm gia đình là hình ảnh bình dị nhưng sâu sắc, chứa đựng nhiều tầng ý nghĩa văn hóa trong đời sống người Việt. Nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Văn Huyên từng viết trong Văn minh Việt Nam: 'Bữa cơm là nơi biểu hiện rõ nhất tinh thần cộng cảm của người Việt, nơi mà mọi người gắn bó, chia sẻ, tôn trọng lẫn nhau qua những hành vi giản dị nhất'.

Ở thôn quê xưa, bữa cơm thường đạm bạc chỉ vài con cá lẹp kho khô, nắm rau luộc, quả cà muối mặn... Nhưng chính trong gian bếp đơn sơ ấy, ông bà, cha mẹ đã dạy con cái cách sống tử tế, biết thương yêu, đùm bọc và nhường nhịn lẫn nhau.

Mâm cơm cũng bày đủ bát mộc đũa tre, có thể dùng mâm nhôm hoặc mâm gỗ tròn, nếu không thì trải chiếu cho gọn gàng. Người xưa rất chú trọng đến việc 'nhà sạch thì mát, bát sạch ngon cơm' nên các vật dụng trong bữa ăn tuy có vẻ cũ kỹ nhưng luôn khô ráo, sạch sẽ. Bát đũa ăn xong thường được rửa ngay, gác lên cho ráo, hong nắng cho khô. Bây giờ đã có đủ các loại máy sấy, máy rửa chén... nên những việc này không còn được coi trọng nhiều.

Người Việt xưa ngồi ăn cơm theo vòng tròn, phân biệt rõ thứ bậc. Con trẻ được dạy cách ngồi ăn ngay ngắn, chờ người lớn gắp trước rồi mới ăn, biết nhường phần ngon cho người lớn hoặc em nhỏ, không cắt lời khi cha mẹ đang nói... Trên mâm cơm có miếng ngon nhất, bao giờ bố mẹ cũng gắp nhường ông bà, và thông thường ông bà lại gắp trả lại cho cháu, người được ưu tiên nhất nhà. Có khi bé em không thích, gắp trả vào bát của mẹ, và người mẹ lại nhường cho bố. Gia phong - nếp nhà được gieo mầm từ chính những bữa cơm như thế.

Cụ Phan Kế Bính cũng từng viết trong Việt Nam phong tục: 'Bữa ăn là thời khắc quan trọng để dạy trẻ nhỏ cách lễ phép, chào hỏi, biết mời ông bà cha mẹ trước khi gắp thức ăn'. Qua đó, 'nếp nhà' được gìn giữ, bởi đó không chỉ là quy tắc ứng xử trên bàn ăn mà là cách sống tử tế, đạo lý 'kính trên nhường dưới' - những tài sản vô giá mà ông bà, cha mẹ đã lặng lẽ truyền lại suốt bao thế hệ.

Kho tàng tục ngữ, ca dao Việt Nam đã để lại nhiều lời răn dạy hậu thế chuyện ăn uống như 'Ăn trông nồi, ngồi trông hướng'; 'Học ăn, học nói, học gói, học mở'; 'Ăn kỹ no lâu, cày sâu tốt lúa'; 'Tham thực thì cực thân'... Ngồi ăn cơm không được nhai tóp tép, nhồm nhoàm, húp xuỵt xoạt, gõ bát đũa khua vòng tròn trên mâm. Có một cái thìa chan canh, không được dùng nó để húp. Muốn húp, phải múc canh vào bát riêng của mình và đặt thìa thật khẽ, không bắn canh ra ngoài.

Mỗi vùng miền, quốc gia đều có những quy tắc ăn uống đặc trưng như vậy. Dù Tây hay ta thì điểm chung vẫn là dùng bữa từ tốn chứ đừng quá tham lam, chỉ biết vơ hết phần ngon về mình. Thứ nhất ăn chậm, nhai kỹ có lợi cho dạ dày và sức khỏe; thứ hai, cách ăn khoan thai cũng khiến con người trở nên nhã nhặn, thanh lịch hơn.

Nay: Mâm cơm đủ món ngon nhưng thiếu vắng thành viên

Cuộc sống hiện đại đổi thay chóng mặt. Giữa guồng quay công việc, học hành, mạng xã hội và thiết bị công nghệ, mâm cơm sum họp dần trở thành điều xa xỉ. Nhà rộng hơn, bếp tiện nghi hơn, món ăn phong phú hơn nhưng nhiều khi, chỉ còn mình mẹ lủi thủi bên mâm cơm nấu vội.

Ngày càng nhiều gia đình không còn giữ thói quen ăn cùng nhau. Trẻ ăn riêng, cha mẹ ăn vội, thậm chí vừa ăn vừa lướt điện thoại, chẳng còn mấy ai nhìn vào mắt nhau hay mở lời hỏi han: 'Hôm nay con đi học thế nào?', 'Cơ quan bố hay chỗ mẹ làm có chuyện gì vui không?'...

Mâm cơm thiếu vắng thành viên trong gia đình cũng đồng nghĩa với nếp nhà đang dần mai một. Ít ai còn dạy con trẻ cách mời cơm ông bà, biết gắp thức ăn cho người lớn, biết nhường miếng ngon cho em út, hay đơn giản là cả nhà chờ nhau cùng ngồi xuống mâm cơm. Những bài học về đạo đức, cách ứng xử, lòng hiếu nghĩa... được truyền dạy một cách tự nhiên qua từng miếng ăn, giờ đây trở nên xa lạ, rời rạc.

Xã hội hiện đại mang đến vô vàn lựa chọn ẩm thực, từ sushi, bò lúc lắc đến pizza, mì Ý... nhưng thứ thiếu vắng lại chính là người ngồi chung mâm. Bữa tối giờ đây được chia nhỏ thành 'nhiều ca': Con học thêm về muộn, cha mẹ ăn vội còn kịp làm buổi tối, ông bà lặng lẽ ăn riêng trong phòng. Có bữa cơm nào đông đủ các thành viên? Có tiếng cười nào vang lên sau một câu nói vui, một câu đùa hóm hỉnh?

Thế giới đang dạy chúng ta cách trưởng thành, sống tự lập, ưu tiên kết nối ảo hơn trò chuyện thật. Nhưng giữa những lo toan bộn bề của nhịp sống hối hả ấy, dường như người ta lại khao khát được ngồi bên nhau, cùng hàn huyên dăm ba chuyện vặt, lắng nghe yêu thương và chia sẻ những vui buồn...

Bữa cơm gia đình không chỉ để lấp đầy cái bụng, mà để hàn gắn những khoảng trống trong tâm hồn - nơi cha mẹ hỏi han chuyện học hành, con cái sung sướng kể về một niềm vui nho nhỏ, nơi ông bà lặng lẽ quan sát con cháu đang ngày một trưởng thành... Đó là niềm hạnh phúc không lời, là thứ tình cảm sâu lắng được chắt chiu qua bao tháng năm tảo tần: Mong ước con cháu đủ đầy, quây quần yên vui, sum họp dưới một mái nhà.

Quây quần bên mâm cơm, cùng nhau sống chậm lại - nghĩ ít đi - yêu thương nhiều hơn

Giáo sư Trần Ngọc Thêm từng nói: 'Mâm cơm là thiết chế văn hóa giữ vai trò chủ đạo trong việc kết nối gia đình, duy trì bản sắc và đạo lý dân tộc'. Khi mâm cơm còn hiện diện trong mỗi gia đình thì 'hồn cốt' của văn hóa Việt vẫn còn được lưu truyền, gìn giữ.

Quây quần quanh mâm cơm, trẻ nhỏ không chỉ được học cách ăn, cách nhai, cách nghĩ, mà hơn hết, trẻ được học cách làm người. Nhìn cách cha gắp thức ăn cho mẹ, anh chị nhường phần ngon cho em, ông bà lặng lẽ xới cơm cho con cháu... để lớn lên biết cách chăm sóc những người mình yêu thương. Những hình ảnh bên mâm cơm trở thành bài học không lời, thấm sâu vào trí nhớ hoàn toàn theo cách tự nhiên và sâu sắc nhất.

Giữa nhịp sống hiện đại tất bật, bữa cơm gia đình có thể là 'liều thuốc' chữa lành, hàn gắn những xa cách vô hình. Ngồi ăn cùng nhau không chỉ để no, mà để thấu hiểu, sẻ chia những nhọc nhằn đời thường. Một bữa cơm đạm bạc cũng trở nên ấm lòng nếu có đủ người thân, có tiếng cười, có ánh nhìn yêu thương trìu mến.

Trẻ em cần lớn lên trong vòng tay ấm áp của gia đình, nơi có những bữa cơm chan chứa yêu thương, có câu chuyện đời thường và lời dạy nhẹ nhàng mà sâu sắc. Người lớn cũng cần bữa cơm gia đình để được 'sống chậm lại', để nhớ rằng mình không chỉ là người của công việc, mà còn là người cha, người mẹ, người chồng, người vợ...

Mỗi ngày, dù bận rộn đến đâu, nếu có thể ngồi ăn cùng nhau một bữa cơm - không điện thoại, không vội vàng, chỉ có ánh mắt, lời nói và những món ăn mẹ nấu - đó chính là niềm hạnh phúc vô cùng giản dị nhưng cũng không gì có thể đánh đổi được. Và đó cũng chính là cách ta giữ gìn một điều thật trân quý: Tình thân.

Duy trì mâm cơm gia đình là sự tiếp nối thế hệ giữa đời ông bà và cháu con, giữa hôm nay và ngàn đời trước. Một mâm cơm tuy nghèo vật chất nhưng thấm đượm ân tình, những lời chuyện trò rôm rả, đủ mọi thành viên trong gia đình - đó là bàn tiệc của hạnh phúc, là nơi ký ức bén rễ, nuôi dưỡng nên lòng nhân hậu và tinh thần sẻ chia, để thấy những gì quý giá nhất đôi khi không nằm trong bát đũa đầy vơi, mà ở từng ánh mắt chan chứa nghĩa tình quanh mâm cơm bình dị mỗi ngày.

Dẫu thời gian có xô lệch và nhịp sống có đổi thay, mâm cơm vẫn là một phần linh hồn không thể thiếu trong mỗi gia đình Việt. Nếu thiếu đi ánh mắt chờ nhau, thiếu đi những tiếng nói thân thuộc, thì dù mâm cơm có thịnh soạn đến mấy cũng trở nên nguội lạnh. Mâm cơm ấm áp không nằm ở nồi canh nóng, mà ở lòng người, trong từng hơi thở quen thuộc, trong những câu chuyện không đầu không cuối nhưng đủ sức gắn kết mọi thành viên.

Đừng để những bữa cơm gia đình chỉ còn là hoài niệm. Khi còn có thể, hãy cùng nhau ngồi lại, thắp lên ngọn lửa nhỏ trong gian bếp, thắp lại hơi ấm tình thân, để mâm cơm gia đình không chỉ là bữa ăn, mà trở thành ngọn lửa âm ỉ nhưng bền bỉ của văn hóa Việt, cháy lên từ bếp nhỏ, giữ ấm lòng người, và nối tiếp những giá trị yêu thương trải qua bao thế hệ.