Có những đứa trẻ sinh ra đã phải học cách im lặng. Không phải vì ngoan, mà vì biết mỗi tiếng động, mỗi câu hỏi “Bao giờ trả tiền?” đều có thể khiến cha mẹ thở dài. Tuổi thơ gắn với những tờ giấy báo nợ, với tiếng gõ cửa đầy ám ảnh, với những bữa cơm chan nước mắt mà vẫn phải cười. Người ngoài nhìn vào tưởng chỉ là “gia đình khó khăn”, nhưng thật ra, sống trong cảnh nợ nần triền miên sẽ để lại những tổn thương tâm lý âm ỉ, khiến đứa trẻ dù trưởng thành vẫn thấy mình nhỏ bé và sợ hãi trước cuộc đời.

1. Tâm lý “sợ tiền” 

Khi nhà nợ, tiền không phải là công cụ sống mà là nỗi ám ảnh. Cha mẹ lúc nào cũng nói “Không có tiền”, “Tiền đâu mà tiêu?”, “Phải trả nợ trước đã”. Câu nói ấy lặp lại đến mức đứa trẻ tin rằng: tiêu tiền là sai, là ích kỷ, là có tội. Thế là lớn lên, dù đi làm, có thu nhập, vẫn không dám mua thứ mình thích. Cảm giác tội lỗi luôn chực chờ: “Lỡ tháng sau cần tiền gấp thì sao?”, “Ba mẹ còn cực khổ, mình không nên hoang phí.”

Đây là tâm lý phổ biến ở những người trưởng thành từ nghèo đói – họ sợ mất tiền hơn là mong có tiền, nên mãi không thật sự thoải mái với chính thành quả của mình.

Cách vượt qua: Học cách phân biệt giữa tiêu xài vô tội vạ và chăm sóc bản thân. Tiền chỉ là công cụ, không phải kẻ thù. Hãy tập mua những thứ nhỏ cho mình, cuốn sách, bữa ăn ngon, đôi giày mới, không phải để khoe, mà để nhắc bản thân: mình xứng đáng sống dễ chịu hơn quá khứ. Đừng để nỗi sợ tiền điều khiển cả cuộc đời.

2. Tâm lý “tự ti mặc định” luôn thấy mình thấp hơn người khác

Trẻ con nhà nợ sớm hiểu cảm giác “người ta có, mình không có”. Đi học thấy bạn mặc đồng phục mới, mình thì cũ sờn; bạn đóng tiền học đúng hạn, mình thì xin khất; bạn nói về du lịch, mình chỉ biết ngồi im. Cái cảm giác “mình kém hơn” ăn sâu như một lẽ tự nhiên. Dù lớn lên, có công việc, có năng lực, trong đầu vẫn vang lên giọng nói quen thuộc: “Người ta hơn mình., “Mình không xứng đáng.”

Tự ti trở thành một thói quen nguy hiểm – nó giết chết cơ hội, làm mòn lòng tin vào chính mình.

Cách vượt qua: Hãy nhớ: hoàn cảnh không phải căn cước. Không ai chọn được nơi sinh ra, nhưng ai cũng chọn được cách đi tiếp. Khi cảm giác tự ti trỗi dậy, hãy nhìn lại hành trình bạn đã vượt qua: Từ đứa trẻ biết trốn nợ, bạn đã tự đứng vững – điều đó đã là chiến thắng. So sánh không bao giờ có điểm dừng, nên cách duy nhất để thắng là so với chính mình hôm qua.

3. Tâm lý “chịu đựng và im lặng”, không dám nhờ ai giúp

Lớn lên giữa những buổi cha mẹ cãi nhau vì tiền, đứa trẻ học được một bài học sai lầm: “Im lặng là an toàn.” Nó không dám nói ra cảm xúc, không dám than, không dám xin giúp đỡ. Mọi chuyện, dù đau đến đâu, cũng tự chịu. Cái kiểu “có chuyện gì cũng để trong lòng” chính là dấu vết của tuổi thơ nghèo.

Khi trưởng thành, người đó thường bị hiểu lầm là “mạnh mẽ”, nhưng thật ra, bên trong là hàng ngàn vết thương không ai biết. Vì sợ trở thành gánh nặng, họ chọn cô đơn và chính điều đó khiến họ mệt mỏi nhất.

Cách vượt qua: Học lại kỹ năng tưởng đơn giản nhưng khó nhất: mở miệng. Hãy nói khi bạn cần, chia sẻ khi bạn mệt, xin giúp đỡ khi bạn không đủ sức. Không ai yếu vì cần người khác; yếu là khi ta tin rằng chỉ có mình mới được phép chịu đựng. Nói ra không làm bạn nghèo hơn, chỉ làm tim bạn nhẹ hơn.

4. Tâm lý “luôn sống trong nỗi lo”, lúc nào cũng nghĩ sắp mất hết

Khi tuổi thơ gắn với cảnh nợ nần, tâm trí bạn sẽ quen với sự bất an. Mọi thứ tốt đẹp đều đi kèm với lo sợ: Có tiền - sợ mất; có việc - sợ bị đuổi; có người yêu - sợ bị bỏ.
Niềm vui không bao giờ trọn vẹn, vì trong đầu luôn có tiếng cảnh báo: “Coi chừng, sắp tiêu rồi.”

Người như thế sống mòn trong cảnh “phòng bị cho điều tồi tệ”, không dám tin, không dám tận hưởng.
Họ tưởng mình thực tế, nhưng thật ra là đang bị nỗi sợ chi phối toàn bộ cảm xúc.

Cách vượt qua: Tập sống trong hiện tại. Mỗi lần lo lắng, hãy tự hỏi: “Chuyện đó đang xảy ra, hay tôi đang tưởng tượng nó?” Phần lớn nỗi sợ chỉ tồn tại trong đầu, không có thật ngoài đời. Hãy tạo cho mình một “quỹ an toàn” nhỏ – vài tháng chi phí dự phòng – để tâm được yên hơn. Và nhớ, bình an không đến từ việc có nhiều tiền, mà từ việc tin rằng mình sẽ luôn xoay được.

5. Tâm lý “không dám hạnh phúc” - sợ niềm vui sẽ bị trừng phạt

Có những người lớn lên giữa nợ nần, khi cuộc sống bắt đầu khá hơn, họ lại thấy… áy náy.
Ăn ngon cũng thấy tội.
Mua sắm cũng thấy sai.
Đi chơi cũng thấy “xa xỉ”.
Họ nghĩ, “Ngày xưa cha mẹ khổ thế, sao mình dám vui?”.

Đây là tâm lý tự trừng phạt, vì trong tiềm thức, hạnh phúc đồng nghĩa với phản bội quá khứ.
Đó là lý do nhiều người mãi không tận hưởng được cuộc sống dù đã thoát nghèo, bởi trong lòng họ, “nợ” chưa bao giờ hết.

Cách vượt qua: Hãy tự nhủ: “Sống tốt hơn là cách trả ơn duy nhất có ý nghĩa.” Cha mẹ khổ không phải để con cái khổ tiếp, mà để con có cơ hội khác. Hạnh phúc của bạn không xúc phạm quá khứ, nó chữa lành cho quá khứ ấy. Thay vì mang mặc cảm, hãy biết ơn những năm tháng khó khăn, rồi bước ra khỏi nó bằng nụ cười, không phải bằng nước mắt.

Lớn lên trong một gia đình thiếu nợ, đứa trẻ sẽ mang trong mình nhiều vết thương tâm lý, lo sợ, tự ti, tội lỗi, dè chừng. Nhưng bạn phải hiểu: đó không phải là “tính cách cố định”, mà là phản xạ sinh tồn của một thời. Và phản xạ thì có thể luyện lại. Khi bạn dám tiêu tiền mà không run, dám tin vào người khác, dám nói “tôi ổn” mà thật sự ổn, lúc đó, bạn đã trả xong món nợ lớn nhất: Món nợ với tuổi thơ.

Tác giả: B.B