Một thế hệ trẻ em đang lớn lên trong sự thiếu kết nối cảm xúc, phản ứng yếu kém, lúng túng và thậm chí là không biết cách xử lý khi đối mặt với các tình huống nguy hiểm trong đời thực. Chẳng hạn như nhiều trẻ không biết xử lý thế nào khi thấy người gặp nạn, dù là người thân, bạn bè của mình; không biết phải phản ứng sao cho phù hợp khi bị bạn bè trêu chọc, bắt nạt hay là có những suy nghĩ vô cùng "ngược đời" với những gì xảy ra trong cuộc sống.

Đó không phải đơn giản chỉ là chuyện trẻ bị thiếu kỹ năng mà có thể còn là một phần hệ lụy của thói quen sống, điển hình trong cuộc sống hiện đại là việc trẻ em tiếp cận quá nhiều với những nội dung số "nhảm nhí" trên các nền tảng mảng xã hội.

Việc trẻ em tiếp xúc quá nhiều với các video cắt ghép, nội dung giải trí không có tính giáo dục, nói cách khác là các sản phẩm "vô tri" không chỉ đơn thuần là thói quen xấu, mà còn có thể là một con đường dẫn đến "đầu độc" tinh thần trẻ, tạo ra những hệ quả nghiêm trọng mà chúng ta cần nhìn nhận một cách nghiêm túc.

Cơ chế tác động lên não bộ: Từ sự "bẻ vụn" đến "đứt mạch phản ứng"

Não bộ của trẻ em trong giai đoạn phát triển đặc biệt nhạy cảm và dễ bị tổn thương. Thay vì được tiếp nhận những câu chuyện có đầu cuối, những kiến thức logic, não bộ của trẻ lại bị "tắm" trong hàng loạt video ngắn có thời lượng chỉ từ 15-60 giây. Mỗi video là một cú sốc cảm xúc, một đoạn hài kịch vô nghĩa hoặc một tình huống kịch tính được cắt ghép vội vã.

Theo TS. tâm lý học Robert K. Dobbins (Đại học California, Mỹ), việc tiếp nhận thông tin theo cách này tạo ra một vòng lặp nghiện ngập dopamine. "Bộ não của trẻ bị lập trình để luôn tìm kiếm cú kích thích tiếp theo. Các vùng não chịu trách nhiệm về sự tập trung, tư duy phản biện và khả năng kiên nhẫn dần bị teo lại, thay vào đó là sự phụ thuộc vào những cú 'hit' dopamine tức thời", ông phân tích.

Khi não quen với tốc độ chóng mặt và sự ngắt quãng này, nó mất đi khả năng duy trì sự chú ý vào một việc trong thời gian dài. Trẻ em gặp khó khăn khi đọc sách, xem một bộ phim dài tập, lắng nghe một câu chuyện trọn vẹn hay thậm chí là có một chuỗi hành động liên mạch trước bất kỳ vấn đề nào.

Chẳng hạn như, khi thấy người bị đuối nước thì phải bình tĩnh, kêu cứu, chạy đi tìm người lớn giúp đỡ... chứ không phải có những hành vi giống như đang diễn kịch như trên các clip mình đã xem. Đây không phải sự vô cảm, mà là một phản xạ không phù hợp hoặc đã bị méo mó bởi môi trường số.

Sự mờ nhòe ranh giới giữa thực và ảo trong tâm tâm trí non nớt của trẻ

Một trong những tác hại độc hại nhất của các video ngắn là chúng xóa nhòa ranh giới giữa thế giới thực và thế giới ảo trong tâm trí non nớt của trẻ. Các clip này thường dùng những tình huống kịch tính, gây sốc để thu hút lượt xem, nhưng chúng không hề cung cấp bối cảnh hay hậu quả. Ví dụ, một clip giả vờ giận nhau có thể được dựng lên để hài hước, nhưng trẻ em lại không được dạy rằng đó chỉ là diễn. Điều này khiến chúng có thể hiểu lầm rằng những hành vi lố bịch, thiếu tôn trọng là bình thường và thậm chí là đáng được hoan nghênh.

Theo một nghiên cứu của Viện Sức khỏe Tâm thần Quốc gia (Mỹ), trẻ em dưới 8 tuổi vẫn đang trong giai đoạn phát triển khả năng phân biệt giữa thực tế và tưởng tượng. Việc tiếp xúc liên tục với các nội dung "ảo" khiến các em không kịp xây dựng "bộ lọc" này.

Khi gặp một tình huống bi kịch trong đời thực, phản ứng tự nhiên của một đứa trẻ bị ảnh hưởng nặng nề bởi mạng xã hội sẽ là kích hoạt 'kịch bản' đã được 'lập trình' từ các video. Đó là một phản ứng tự vệ, nhưng không phải lúc nào cũng đúng, có khi còn nguy hiểm những những thứ trẻ xem không có tính kiến thức và giáo dục.

Xói mòn trí tuệ cảm xúc và sự đồng cảm

Trí tuệ cảm xúc (EQ) và khả năng đồng cảm được hình thành thông qua tương tác xã hội trực tiếp, qua việc quan sát và học hỏi cảm xúc của người khác. Tuy nhiên, các video ngắn thường chỉ tập trung vào một cảm xúc duy nhất – gây sốc, vui nhộn tức thời – và không có sự phát triển tình cảm. Việc thiếu đi những câu chuyện có chiều sâu, những nhân vật có nội tâm phức tạp khiến trẻ không có cơ hội để luyện tập sự đồng cảm. Thay vì thấu hiểu nỗi đau, sự thất vọng hay hạnh phúc của người khác, chúng chỉ quen với những tiếng cười, những cú twist vô nghĩa được lặp đi lặp lại.

Theo chuyên viên tư vấn tâm lý Lê Khanh (Giám đốc chuyên môn, trung tâm Diệp Quang - An Giang), hiện nay, thông qua các nền tảng xã hội như Tiktok, hay youtube, đã tràn ngập các đoạn video clip ngắn được cắt ghép hay dung AI (trí tuệ nhân tạo) để đưa ra những hoạt cảnh siêu thực hay giả tưởng, kích thích cảm xúc người xem, đặc biệt là với trẻ em. Có thể nói rằng, tình trạng này cũng tương tự như các thể loại Game Online, khiến cho nhiều bạn trẻ bị chìm đắm trong thế giới ảo tưởng, gây ra những hệ lụy đáng tiếc mà cho đến nay chúng ta vẫn chưa có được những biện pháp giải quyết một cách hiệu quả.

Điều đầu tiên mà những video này đem lại là những kích thích về mặt cảm xúc. Người xem có thể thấy buồn cười, với các cảm giác mang tính kích thích... Điều này giúp cho người xem không cần phải suy nghĩ hay phân tích gì về tính hợp lý. Nếu chỉ xem cho vui thì không có vấn đề gì, nhưng nếu điều này được lặp lại thường xuyên, thì người xem sẽ không còn các cảm xúc thích cực, dần dần sẽ chấp nhận những điều phi lý và những cảm xúc tiêu cực, thụ động.

Ảnh hưởng lớn nhất của các hình thức xem cho vui với trẻ em, nếu kéo dài và thường xuyên, các em rất dễ rơi vào các tình huống bị thao túng tâm lý mà khả năng cao là sẽ bị bắt nạt, bị kiểm soát cảm xúc và bị dẫn dụ vào những hoạt động mà các em không có khả năng suy nghĩ đến hậu quả của nó.

Đòi hỏi sự chung tay của cả cộng đồng

Bị tác động bởi các sản phẩm siêu thực, ảo tưởng, vô giá trị không phải lỗi của bất kỳ đứa trẻ nào. Trong một cuộc sống mà bố mẹ quá bận rộn, điện thoại là vật bất ly thân và những video "vô tri" là nguồn giải trí chính thì trẻ em cũng là một nạn nhân mà thôi.

Chuyên viên tư vấn tâm lý Lê Khanh chia sẻ: Đã có nhiều biện pháp từ nhắc nhở, ngăn cấm đến các hình thức kỷ luật từ nhẹ nhàng đến nghiêm khác nhất đã được các bậc phụ huynh hay nhà trường đưa ra để khắc phục tình trạng này. Ngay cả với một số quốc gia (như Austraia) đã phải ban hành cả biện pháp cấm trẻ em dưới 16 tuổi sử dụng mạng xã hội mà không có sự giám sát của người lớn và cũng đã có đề nghị cấm học sinh không được mang điện thoại thông minh đến trường, nhằm hạn chế việc sử dụngngoài mục đích học tập .

Đối với vấn nạn này, có thể nói là những biện pháp ngăn cấm dù dưới bất cứ hình thức nào cũng khó có thể đem đến được hiệu quả, mà phải đặt vấn đề là làm thế nào để cho trẻ em cũng như thanh thiếu niên có thể có được sự chủ động về mặt cảm xúc khi tiếp cận các thể loại video này! Hay nói cách khác là các em có đủ bản lĩnh để tiếp nhận và xem đó như một hình thức giải trí giống như mọi hoạt động giải trí khác.

Việc này cũng giống như việc rèn luyện sức khỏe và năng lực để vượt nắng, nắng mưa mà không sợ cảm mạo, ho hen chứ không phải tránh nắng, trốn mưa để khỏi phải nhức đầu sổ mũi. Như vậy, trách nhiệm của người lớn nói chung và của phụ huynh nói riêng là phải kiến tạo cho các em một môi trường sống lành mạnh và tích cực, nơi mà mọi cảm xúc của các em được chấp nhận và tôn trọng, nơi mà các nhu cầu về hoạt động và giải trí cho các em sẽ mở ra cho trẻ những giải pháp tích cực và đa dạng bằng các hoạt động thực hành thường xuyên.

Nếu các em có được những sân chơi – những không gian sống tích cực và được phát huy các khả năng phù hợp với tính cách và sở thích của mình thì việc chơi game online hay xem các video sống ảo, cũng giống như một trò chơi giải trí như các trò chơi giải trí khác.

Nhưng nếu, các em không được lắng nghe, chấp nhận và tôn trọng, các em phải căng mình để học tập, để đáp ứng những kỳ vọng của người lớn áp đặt lên mình, phải tuân theo những nguyên tắc mà ngay chính người lớn cũng không thể làm gương, khiến cho các em mất đi niềm tin vào những giá trị sống, thì việc trốn vào các thế giới ảo tưởng, cũng do người lớn tạo ra, là điều dễ hiểu mà ở đó những biên pháp cấm đoán chỉ càng làm cho khoảng cách giữa cha me và con cái ngày càng xa cách hơn.

Tóm lại, những video ngắn không giáo dục không chỉ đơn thuần là một trào lưu, mà là một mối nguy hại tiềm tàng đang gặm nhấm sự phát triển toàn diện của trẻ nhỏ. Nó tác động tiêu cực đến não bộ, làm mờ ranh giới thực-ảo và xói mòn trí tuệ cảm xúc. Đã đến lúc chúng ta cần nhìn thẳng vào sự thật và hành động, trước khi cả một thế hệ trẻ em lớn lên trong thế giới bị "bẻ vụn" và mất đi những giá trị cảm xúc cốt lõi của con người.