Trong khi dân tình đang hô hào sống xanh, từ lâu người Mường đã dùng lá chuối làm nên cỗ lá đậm nét văn hóa

Không giống với những trào lưu được lan truyền nhanh chóng nhưng cũng mau chóng rơi vào quên lãng trước đây, sống xanh đang chứng minh được tính tích cực cùng những lợi ích rõ rệt mà nó mang lại. Ý thức sống xanh và tình yêu đối với môi trường sống của nhiều người đã được nâng cao đáng kể; để rồi bên cạnh việc dọn rác, rất nhiều những sáng kiến khác cũng hướng đến mục đích bảo vệ môi trường đã được thực hiện, đơn cử như câu chuyện thay ống hút nhựa bằng ống hút được làm từ tre, bột ngô, bột gạo. Bên cạnh đó, một số cửa hàng, siêu thị nhỏ ở Việt Nam cũng chung tay bảo vệ môi trường bằng cách sử dụng lá chuối để thay thế cho túi nilon gói thực phẩm.

Việc sử dụng lá chuối để gói thực phẩm không chỉ mang đến những tác động tích cực khi giảm thiểu lượng rác thải nhựa ra môi trường mà còn như một phương cách đánh thức trong lòng nhiều người những cảm xúc đẹp đẽ, chân mộc của một thời bé thơ, khi mà thứ lá này được sử dụng rộng rãi để gói thực phẩm. Trong văn hóa ẩm thực của một số vùng miền, dân tộc ở Việt Nam, lá chuối còn được sử dụng như một thành phần đặc biệt của mâm cỗ, đơn cử chính là cỗ lá của đồng bào dân tộc Mường.

Mâm cỗ lá chuối trong những ngày lễ cổ truyền

Trong tất cả những bữa cỗ cộng đồng như ngày lễ hội, ngày Tết truyền thống của dân tộc, người Mường thường bày cỗ trên lá chuối. Để có được mâm cỗ lá, trước hết người Mường chuẩn bị một chiếc mâm để xếp cỗ. Ngày trước, mâm để xếp cỗ được làm từ gỗ tròn hoặc vuông, tượng trưng cho Trời và Đất, có chân để thể hiện sự vững chãi. Ngày nay, người dân đều chuyển sang dùng mâm nhôm, nhưng vẫn không thể thiếu phiến lá chuối lót để xếp đồ ăn. Mỗi mâm cỗ xếp một ngọn lá và một mang lá ở trung tâm, tượng trưng cho đất và rừng. Lá chuối được hơ qua lửa cho héo, dẻo, dậy mùi thơm của núi rừng. Sau đó, người bày cỗ chọn lá chuối để đặt lên trên mâm.

Người bày cỗ không phải chỉ xếp sao cho đẹp mà còn phải toát lên được ý nghĩa tâm linh, Trời - Đất giao hòa và thể hiện lòng biết ơn của dân Mường với Đất, Trời, Rừng, Núi. Tổng thể, cả mâm cỗ từ món ăn đến cách sắp đặt đều mang những ý nghĩa nhất định. Theo quan niệm của người Mường thì phần ngọn và mép lá tượng trưng cho Mường Sáng của người sống, phần gốc lá và mang lá tượng trưng cho Mường Tối - Mường Ma của người chết. 

Chính vì thế, khi dùng lá chuối bày cỗ, người Mường cũng có quy tắc phân biệt: Người vào, ma ra, tức là khi dọn cỗ cho người sống, phần ngọn lá hướng vào trong, còn khi bày cỗ cúng ma thì làm ngược lại. Điều này được coi là quy tắc của người Mường vì họ quan niệm nếu vi phạm sẽ mang lại những điều dữ cho gia chủ.

Mỗi món ăn là một câu chuyện tâm linh ý nghĩa

Thịt trong cỗ chủ yếu là thịt lợn Mường, ngoài ra còn có thịt gà hoặc thịt dê. Trên mâm cỗ, thịt chủ yếu được chế biến theo ba cách: món nướng, món luộc, món hấp. Món luộc được thái mỏng ra từ các bộ phận của con lợn được luộc chín tới. Trên mỗi lá có bày đủ các loại thịt: một ít thịt mông, một ít thịt rọi, một ít xương, một ít mỡ, một chút thịt nạc, vài miếng dồi, vài miếng lòng non… Trong mâm cỗ lá, các loại thức ăn được bày theo hình tròn. Đầu tiên sẽ là lòng, tim, gan lợn đã luộc chín tiếp theo là thịt nướng, thịt luộc. Trên cùng là vài miếng chả nướng than hồng. Thịt nướng thường được tẩm riềng, sả, mẻ nên có vị ngậy và thơm, món luộc được hòa quyện với món nướng làm cho món ăn ngon hơn, hấp dẫn hơn.

Trong cỗ lá không thể thiếu được món cuốn, hỗn hợp cuộn nhiều nguyên liệu: trứng và giò lợn thái lát mỏng, cùng rau thơm, hành lá. Đây là món mang đặc trưng ẩm thực Mường nhất trong cỗ lá. Xen lẫn các món thịt là món măng luộc và các loại rau sống. Cỗ lá cũng không thể thiếu xôi. Xôi trắng tượng trưng cho tinh hoa của Đất và Rừng. Xôi nếp gạo nương được đồ chín tới, thơm dẻo, gói vuông vức trong tàu lá chuối đã hơ lửa cho mềm. Vào những ngày lễ hội lớn, đồng bào Mường thường đồ xôi ngũ sắc với năm màu xanh, đỏ, tím, vàng, trắng thật đẹp mắt. Mỗi mâm cỗ còn được xếp với một đĩa hoa chuối xào, một hoặc hai bát canh ''loóng'' chuối được nấu bằng cây chuối rừng non, thái mỏng với nước luộc lòng, mang vị ngọt đậm đà đặc trưng.

Một loại gia vị không thể thiếu trong mâm cỗ lá của người Mường là "muối hạt dổi". Muối được rang hoặc nướng lên trên thang hồng rồi giã nát và trộn với hạt dổi (loại hạt gia vị có màu đen, vị thơm). Muối hạt dổi làm cho cỗ lá thêm hương vị đậm đà.

Cỗ lá về bản chất chứa đựng vô vàn những giá trị trong văn hóa ẩm thực của đồng bào dân tộc Mường. Đầu tiên, dễ thấy nhất, thông qua cách chọn nguyên liệu và bày trí, đó là sự tri ân của con người đối với các nhân tố tự nhiên như Đất, Trời, Rừng Núi. Bên cạnh đó, việc thưởng thức cỗ lá còn gián tiếp thể hiện được lễ giáo, phép tắc trong cách ăn uống của con người nơi đây.